Barnevernets historie i Noreg

Den første "barnevernlova" vi fekk i Noreg var "Lov om Behandling av vanvyrdede og forsømde Børn", også kalla verjerådslova. Lova tredde i kraft i år 1900 og bestod i over 50 år før ho blei avløyst av lov om barnevern i 1953.

Verjerådet blei oppretta i kraft av verjerådslova, og skulle ha som sentral oppgåve å føre tilsyn med barnsoppvekstvilkår. Verjerådet skulle både gripe inn ovanfor barn og unge på grunn av kriminalitet eller åtferdsvanskar og overfor foreldre som forsømde sine omsorgs- og oppsedingsoppgåver.

Det viktigaste tiltaket i verjerådslova var formaning av foreldre som forsømde barna sine, og bortsetjing av "sædelig forkomne" barn i fosterfamilie, barneheimar eller skuleheim. Den kriminelle lågalderen blei samtidig heva frå 10 til 14 år. I motsetnad til tidlegare lover, tok verjerådslova òg omsyn til rettane til foreldra i forhold til barna og ikkje berre deira plikter. Til dømes blei det med lova innført heimel for prøving av vedtak.

«Lov om barnevern» blir vedteke 17. juli 1953. Lova tredde i kraft 1. juli 1954. Denne var gjelda fram til 1993. Den nye lova samla føresegner frå verjerådslova, pleiebarnslova, forsorglova, helselova og skulelova

• Utvida tiltaksspekteret: Barnevernslova av 1953 utvida tiltaksspekteret, særleg ved at nye fagområde som psykologi og barnepsykiatri sette fokus på moglegheiter for å møte problema på andre måtar enn å fjerne barna frå heimen. Lova la hovudvekt på førebygging, sosial service og hjelpetiltak.
• Subsidiært ansvar ved kritiske situasjonar: Utgangspunktet i den nye barnevernslova var at foreldra skulle ha ansvar for barnet og gi nødvendig omsorg, og at barnevernet skulle ha eit subsidiært ansvar ved kritiske situasjonar der den vanlege omsorgssituasjonen ikkje var tilstrekkeleg.
• Hjelp først og fremst til familien: Det primære målet i barnevernslova var alt i alt å styrkje familien, slik at barn kunne fungere på tilfredsstillande måte i det vanlege miljøet sitt. Hjelpa skulle først og fremst ytast familien, og på ein slik måte at dei problema som skapte konfliktane kunne eliminerast eller svekkjast. Det var først når slike tiltak i heimen ikkje førte fram at det skulle vere tale om å flytte barnet heimanfrå.
• Barnets beste som rettesnor: Lova innførte òg det prinsippet at ein ved vurdering av kva tiltak som skulle treffast, måtte ha barnets beste som rettesnor

EMK blei vedteke av Europarådet 4. november 1950. For Noregs del tredde han i kraft 3. september 1953.

Barneombodet blei etablert ved lov om barneombod 6. mars 1981. Ved skipinga i 1981 blei Målfrid Grude Flekkøy det første barneombodet i verda. Oppgåva til ombodet er å tilsjå at lovgiving vedrørande barns interesser blir etterlevde, og at norske styresmakter følgjer forpliktingane i barnekonvensjonen.

FNs konvensjon om rettane til barnet av 20. november 1989 (barnekonvensjonen) er det mest sentrale internasjonale regelverket vi har til vern av barns rettar. Noreg har sidan 1991 vore part i FNs konvensjon om rettane til barnet (barnekonvensjonen). Noreg er òg part i dei to valfrie protokollane til barnekonvensjonen om barn i væpna konflikt og om sal av barn, barneprostitusjon og barnepornografi.

FNs generalforsamling vedtok i 2011 ein tredje valfri protokoll til barnekonvensjonen om ei individklageordning, som tredde i kraft i 2014. Noreg har ikkje knytt til seg denne endå.

Lov om barnevern av 1953 blei revidert og vidareført i lov om barneverntenester (barnevernslova) av 1992. Denne tredde i kraft 1. januar 1993, og er den tredje barnevernslova i Noreg. Formålet med lova var å sikre at barn og unge som levde under forhold som kunne skade helsa og utviklinga deira, skulle få nødvendig hjelp og omsorg til rett tid og å bidra til at barn og unge fekk tryggje oppvekstvilkår.

• Barneverntenesta kunne setje i verk hjelpetiltak tidlegare: Tiltaka i barnevernslova frå 1992 kan vurderast som ei vidareføring av 1953-lova. Ei av endringane bestod i at barnevernstenesta kunne setje i verk hjelpetiltak på eit tidlegare tidspunkt enn etter lova av 1953. Dette innebar at hjelpetiltak kunne nyttast før problema hadde utvikla seg så langt i ei så uheldig retning at det var aktuelt å flytte barnet bort frå heimen.
• Rollefordelinga mellom stat, fylkeskommune og kommune blei gjord tydelegare. Ansvaret for løysinga av dei lovpålagde barnevernoppgåvene blei lagt til tre ulike forvaltningsnivå:
  • staten
  • fylkeskommunane
  • kommunane
• Avgjerdsmakt i tvangssaker blei lagde utanfor barnevernet til Fylkesnemndene for sosiale saker. Nemndene skulle ha ei sjølvstendig og uavhengig stilling ovanfor sosialtenesta, Fylkesmannen og departementet, og behandle sakene i samsvar med dei grunnreglane som gjeld for god saksbehandling i domstolane. Det blei etablert ein sjølvstendig nemd for kvart fylke. Nemndene har sidan 2006 vore regulerte i barnevernslova kapittel 7.
  • I 2006 skifta nemndene òg namn til fylkesnemndene for barnevern og sosiale saker.
  • I 2010 blei det oppretta ei sentraleining, som skal utgjere ein sentraladministrasjon og gjennomføre nødvendig koordinering for nemndene.
  • I 2020 vil det skje endringar i strukturen, virkeområdet og namnet til nemndene som følgje av regionsreforma.

Noreg vedtok lov om styrking av stillinga til menneskerettane i norsk rett (menneskerettslova), der ein i norsk lovgiving inkorporerte:

• Den europeiske menneskerettskonvensjonen
• Barnekonvensjonen
• FN-konvensjonen om økonomiske, sosiale og kulturelle rettar
• FN-konvensjonen om sivile og politiske rettar

I 2004 overtok Statens barnevern og familievern (SBF) ansvaret for barnevernet og familievernet frå fylkeskommunane.

I juli same år blei Barne-, ungdoms- og familieforvaltninga (BUFA) slått saman med SBF til Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet (Bufdir). Barne-, ungdoms- og familieetaten (Bufetat) blei oppretta for å samordne og styrkje barnevernstilboda i kommunane. Oslo og Trondheim kommune var halde unna reforma og behalde det fylkeskommunale ansvaret. Frå 2008 blei andrelinjeansvaret overført til Bufetat medan Oslo kommune varetek både første- og andrelinjeansvaret.

Andrelinjeansvaret flytta til dei statlege regionale barnevernstyresmaktene

Barnevernsreforma innebar at andrelinjeansvaret til barnevernet blei flytta frå dei 19 fylkeskommunane til dei fem statlege regionale barnevernstyresmaktene (Bufetat). Reforma blei gjennomført parallelt med at sjukehusa òg blei overførte til fem regionale helseføretak (seinare redusert til fire). For barnevernet dreidde dette seg om drift av plasseringstiltak som fosterheimar og institusjonar. Reforma var mellom anna grunngitt med utgangspunkt i kvalitetsmessige manglar og kostnadsvekst i dei fylkeskommunale barnevernstenestene.

Strategien Kvalitetsutviklingsprogrammet er Bufetat sin strategi for å utvikle kvaliteten i det statlege barnevernet.

Statens helsetilsyn fekk det overordna faglege tilsyn med barnevernstenester, jf. barnevernslova § 2-3 b, jf. Ot. prp. nr. 69 (2008-2009) om lov om endringar i barnevernloven). Dette innebar eit overordna ansvar for tilsynet som fylkesmannen utførte med:

• barnevernstenestene i kommunane
• barnevernsinstitusjonar (statlege, kommunale og private)
• omsorgssentre for mindreårige (einslige, mindreårige asylsøkjarar)
• senter for foreldre og barn
• andre statlege tenester og tiltak etter barnevernslova

Prop 106 L (2012-2013) Endringar i barnevernslova medførte endringar i roller, oppgåver og ansvar i barnevernet i Noreg. På bakgrunn av dei vedtekne endringane blei Bufdir fagdirektoratet for heile barnevernet, både det kommunale og det statlege. Departementet hadde fram til 2014 vareteke fagdirektoratsrollen overfor kommunane sjølv.

Barnevernslova § 2-2 anna ledd blei endra. Bufetat blei inndelt i sentralt, regionalt og lokalt nivå. Bufetats sentrale nivå består av Bufdir, som leier etatsverksemda. Det regionale nivået består av Bufetats regionar, medan det lokale nivået er barneverninstitusjonane til etaten. Ifølgje forarbeida er formålet med føresegna å skape klarheit om roller og ansvar, under dette styrke Bufdir status som overordna organ og ansvarleg for styring av Bufetat.

• Tydelegare skilje mellom fagdirektorat og etat: Det blei føresett eit tydelegare skilje mellom rolla som fagdirektorat og den tenesteytande etatsrolla til direktoratet.
• Lovfesta krav om forsvarlegheit: Departementet lovfesta krav om forsvarlege tenester og understreka at barn og unge skulle få medverke i alle prosessar som gjaldt dei.
• Bufetats regionar omorganisert på bakgrunn av endringane:
  • Fagteama blei omstilte og endra til reine «inntakseiningar» som hovudsakleg skulle hjelpe kommunane med rett plasseringstiltak for barnet.
  • Etablering av regionale inntak og fosterheimstenester.

Barns rettar fekk i 2014 ei eiga føresegn i den norske grunnlova. Etter Grunnlova § 104 har barn krav på respekt for menneskeverdet sitt. Dei har rett til å bli høyrd i spørsmål som gjeld dei sjølv, og deira meining skal tilleggjast vekt i tråd med deira alder og utvikling. Barnets beste skulle vere eit grunnleggjande omsyn ved handlingar og avgjerder som angår barn. Barn har rett til vern om den personlege integriteten sin. Vidare skulle styresmaktene til staten leggje forholda til rette for utviklinga til barnet, under dette sikre at barnet får den nødvendige økonomiske, sosiale og helsemessige tryggleik, fortrinnsvis i eigen familie.

Haagkonvensjonen 19. oktober 1996 om jurisdiksjon, lovval, anerkjenning, fullbyrding og samarbeid vedrørande foreldremyndigheit og tiltak for vern av barn (Haagkonvensjonen 1996) blei ratifisert av Noreg i 2016.

Dette er ein internasjonal konvensjon om vern av barn, som per desember 2019 er tilslutta av 52 land, under dette alle EU-landa.

Konvensjonen tredde i kraft i Noreg 1. juli 2016, og har gitt nye moglegheiter for internasjonalt samarbeid i barnevernssaker. Bufdir blei utpeika som norsk sentralstyresmakt for konvensjonen.

I juni 2017 vedtok Stortinget barnevernsreform Prop. 73 L (2016−2017): Endringar i barnevernsloven (barnevernsreform), som vil medføre ei styrking av ansvaret til kommunane fagleg og økonomisk for familiar som treng hjelp frå barnevernet, samtidig som oppgåvene til det statlege barnevernet blir gjort tydeleg. Proposisjonen omhandlar òg forslag til kvalitets- og kompetansetiltak retta mot kommunane.

Ein bakgrunn for departementsforslaget til ny kvalitets- og strukturreform i barnevernet er ein større og meir robust kommunestruktur (Meld. St. 14 (2014-2015) Kommunereforma – nye oppgåver til større kommunar). Målet er at endringar i barnevernet skal bidra til at fleire utsette barn og familiar får den hjelpa dei trengjer på eit tidleg tidspunkt.

Endra ansvarsdeling mellom anna skal kunne gi betre grunnlag for tverrfagleg samarbeid, og dessutan gi sterkare insentiv til førebygging og tidleg innsats overfor utsette barn og familiar. Endringsforslaget til departementet byggjer på følgjande føresetnader:

• Nye oppgåver skal følgjast av økonomiske ressursar
• Dei faglege føresetnadene til kommunane skal styrkjast gjennom kompetansebygging og betre støtte frå Bufdir gjennom faglege tilrådingar
• Kommunane skal sikrast betre oversikt over tenestetilbodet og vidare tilgang til å gjere eigne val og gjennomføre eigne prioriteringar

Regjeringen har etablert ein kompetansestrategi og utviklar Digibarnevern som er eit nytt saksbehandlingssystem som skal støtte opp under god kvalitet i saksbehandlinga i kommunane.

I 2018 vedtok Stortinget fleire av forslaga i Prop. 169 L (2016-2017):Endringar i barnevernslovamv. (betre rettstryggleik for barn og foreldre). Lovendringane tredde i kraft 1. juli 2018. Barnevernslova blei no ei rettslov, der det var lovfesta at barn har rett til nødvendige barnevernstiltak når vilkåra for tiltaket er oppfylt. Barnets rett til medverknad blei gjort tydeleg, mellom anna ved at det skal komme fram i barnevernstenesta og fylkesnemndvedtaket kva som har vore synspunkta til barnet, kva vekt synspunktet til barnet er tillagd og korleis barnets beste er vurdert. Det blei vidare teke inn i formålsregelen i lova at lova skal bidra til at barn og unge møtest med tryggleik, kjærleik og forståing. Fleire krav blei inntekne i lova for å betre dokumentasjonen i barnevernet.

Regjeringa vedtok korleis forslaget av særdomstolsutvalget i NOU 2017:8 (Særdomstolar på nye område? - Vurdering av nye domstolsordningar for foreldretvistar, barnevernsaker og utlendingssaker) skal følgjast opp. Det blei vedteke at det skal arbeidast vidare med å samle foreldretvistane og rettsleg overprøving av barnevernssakene i nokre tingrettar for å styrkje fagkompetansen. Vidare blei det vedteke at Fylkesnemndene skal bestå som det forvaltningsorganet som gjer vedtak i barnevernssakene og at lovfesta obligatoriske kompetansekrav for dommarar ikkje blir innført.

Departementet sende våren 2019 forslag til ny barnevernslov på høyring. Forslaget er ei oppfølging av innstillinga frå barnevernslovutvalet i NOU 2016:16 Ny barnevernslov – Sikring av retten barnet har til omsorg og vern. Innstillinga frå barnevernslovutvalet er allereie delvis følgt opp gjennom lovendringar som tredde i kraft i 2018, der barnevernslova blei ei rettslov for barn, og medverknaden til barnet blei styrkte. Det blei vidare teke inn i formålsregelen i lova at lova skal bidra til at barn og unge møtest med tryggleik, kjærleik og forståing.

Forslaget til ei ny barnevernslov som blei send på høyring våren 2019, bygd vidare på desse endringane. Forslaget fører vidare grunnstammen i dagens lov, regulerer dei same områda og byggjer på dei same grunnprinsippa. Forslaget inneber ein språkleg og redaksjonell revisjon av heile lova med vekt på klart språk. Målet var å få ein enklare og meir tilgjengeleg lov.

Høyringsnotatet inneheldt mellom anna òg forslag som samla sett skal bidra til at kommunane styrkjer arbeidet med å førebyggje omsorgssvikt samtidig som innsatsen til barnevernstenesta blir retta mot barna og familiane som treng det mest. Forslaga må sjåast i samanheng med barnevernsreforma som gir auka ansvar til kommunane jf. Prop. 73 L (2016-2017) Endringar i barnevernslova (barnevernsreform).

Lovforslaget har vore på høyring, og departementet arbeider no med ei utarbeiding av lovproposisjon, som vil bli fremja for Stortinget.